Xefé Suku Pairara Iha Tempu Indoneziu

Maske ita hela dok hosi ita nia rai moris fatin (Pairara), maibé sempre iha hakarak atu hatene mudansa saida mak agora iha ba suku Pairara.

Sosial Media ohin loron la'ós ema famozu, artista, elite mak uza ba nia naran. Teknologia troka buat barak iha area positivu nomós negativu ba komunidadae no sidadaun iha ne'ebé de'it. Ema hotu bele hakerek, hasai foto, filme, halo repotazen ba nia kolega nomós nasaun. Ita hotu iha media rasik mak sosial media.

IHA TINAN1994-1995, ha'u se hela ho ha'u nia avo (matebian) iha Suku Pairara. Ha'u se lembra maske otas se ki'ik, Xefé suku Pairara segundu mak Moezinho Vieira, antes nia maun Pedro Vieira ho naran famozu DPR. (Dewan Perwakilan Rakyat).

Iha Pedro nia tempu, tuir istória ha'u rona hosi katuas sira katak, nia ukun ba populasaun iha Pairara uza sistema kolonializmu Portuges. Ha'u nia avo sira iha Assalaino sai nia vitima. Tempu uluk Suku Pairara nakonu ho ai-tarak.

Populasaun barak mak se hela iha nia knua kultura ho tradisaun iha Nari. Maibé, tanba Malai Portuges hakarak nomós obriga sira tun hotu mai hela besik be, halo komunidadae sai suku naran Pairara-Lupurara.

Tuir ha'u nia avo sira agora se iha Assalaino konta, sira hamutuk maun alin nain hat kontra hela de'it Malai Pedro tanba ukun ho violensia. Perdro (matebian) haruka sira halo nia tos sira lakohi, halo hanesan nia atan. Sira nain hat lakohi kontra nafatin Perdo. Nia konsekuensia mak tenki kastigu. Sira nain hat kesi hotu nia ain iha ai ida de'it, nia kabas leten ai bot hanesan sira nia isin. Halo sintina bot nomós kiik iha fatin, loron kalan la muda. Hanesan kolonializmu Amerika halo ba ema Afrika metan tempu pasadu.

Iha kalan ida, sira nain hat kore nia tali hodi halai ba Assalaino. Tuir lolos sira la'ós ema Pairara maibe lei ho orden mak obriga sira tun mai iha Pairara. Iha Assalaino, sira metin iha ne'aba ho nia familia nomós kuda ho karau. Sira nunka fila hanesan ema Pairara to'o agora. Maibé, sira nia maun ida ho naran Jintiu Raimoe hola feto Pairara nemak ami ohin loron gerasaun ba gerasaun.

Troka poder hanesan Liurai Pairara ba fali nia alin Moezinho Vieira hela iha Punu. Ha'u ladun hatene nia tempu ukun renu tanba nia hela iha Punu, dalan ba Lospalos Vila. Dalaruma iha mudansa iha meibé istória oral ita tenki ba husu, se lae husu tuir ema ne'ebé hatene istória.

Iha tempu ne'ba, Pedro nia oan naran Eurico Vieria serviso hanesan Polisia Indoneziu, nia mak iha Moezinho nia tempu kontrola siguransa iha Suku Pairara nidar Bimpolda. Nia ema sira ne'ebe otas lahanesan nia' tauk duni hanesan Amerika nia asu treinu buka terorista.

Ha'u se hanoin hetan, lorn meudia ida, maun sira bot liu ami, hamrik iha dalan koalia nia mai ho nonok baku de'it ho ai, la husu sala saida. Duni ita hanesan animal.

Tantu, ita rona de'it nia naran mos tauk ona. Ema bot otas hanesan nia komesa uza nia naran hatauk ami, tempu ami nudar labarik sempre aprende haka'as halai liu asu. Sasan halimar hanesan boraixa, berlindus no sasan seluk husik hela iha fatin halimar. Labarik sira komesa hatene oras hanesan saida mak nia mosu, dalaruma nia mai nonok de'it hanesan Intelizen Izrael Mossad.

Tempu mos troka neneik, mane isin bot ho naran Andre Vieira hasai nia serviso hanesan funsionariu publiku Lautem atu mai troka Moezinho Vieira. Povu barak mak esperera iha mudansa ruma iha, hanesan baku ema, nomós hatauk labarik sira halimar mos di'ak.

Andre Vieira hela iha Moru Parlamentu, tempu ne'eba Kecamatan Lautem se iha Moru. Neneik-neneik nia komesa halo uma mutin iha Suku Pairara, populasaun balun azuda nia halo nia uma. Tinan mós troka, Andre sai eleitu ho absolute.

Xefé Suku Andre Vieira mai ho konseptu foun. Nia halo natar komunal ba populasaun Pairara, suporta desportu iha juventude, rona povu nia lian, komunikasaun di'ak ho nia povu, labarik sira la tauk ona nia maske nia naran apalidu Vieira.

Iha Andre nia tempu, kompetisau jogus hanesan bola voli nomós tebe bola, Suku Pairara sempre manan, kalan halo festa, aluga kareta ba piknik. Nia hatene tanba gerasaun iha Familia Vieira nia sedauk hare ema ida atu troka nia pozisaun nudar xefé suku. Atu halo naran di'ak iha suku mak tenki halibur juventude, saida mak sira hakarak. Povu respeitu nia la'ós tanba nia gerasaun Liurai hosi administrasaun kolonial Portuges maibé nudar ema ne'ebé laran lauk to'o Timor hetan Independensia.

Uanihira tropa Indonezia komesa fahe Timor oan ho osan, eis xefé Suku Pairara, Juvens komesa tau lia ba nia katak nia simu osan hosi militar Indoneziu atu haketak povu. Ha'u ho maun alin kladestina ba tebe duni iha nia uma oin hatun nia ho tebe iha lian Fataluku. Maske buat sira nee la los maibé Timor ukun an, ema mate barak, ami halo arbiru konforme ami nia hakarak. Hatun malu bolu malu milisia, traidor, mauhu ne'e la'ós lian foun iha disionariu.

Kalan ne'e duni Andre halai mai liur ho samurai tanba kolega balun komesa tuda nia uma neebe sedauk hadia hosi tropa indoneziu sunu ho minarai.

Iha nakukun nia laran, ho nia hirus ho lian maka's fo lia menon ba kolega neebe tuda nia uma katak. "Ohin loron imi manan ona ho vitoria, imi mak gerasaun foun ba rai suku ida ne'e, ha'u hein lorn ida imi halo dezeinho ida ha'u hare" Dezeinho signifika katak mudansa iha suku Pairata.

Timor nia ukun an halo populasaun haluha hahalok saida mak Andre halo iha pasadu, maske ne'e Indoneziu nia tempu maibé ita hotu halibur hamutuk iha fatin ida ho komunidade, suku ne'e ho dame, fahe hahan iha festa, suporta juventuda iha area desportu, ita manan ho hakilar kontenti ho bandeira desportu kor kinur ho dezeinho samea kaer bola, hakerek Ililupurara.

Robin

Ililupurara = Tarabandu iha fatuk. Ida ne'e reprezenta povu Suku Pairara

---