Wainhira Éroin Timor Mate

Opinaun

CAILØR MEDIA

Foto hosi: Umalulikblogspot.

(L) L-7, (C) Xanana Gusamao (R) Taur Matan Ruak 1999 in Remexio

---

Iha 1999, fulan Dezembru besik ona, hau ho maun alin, kolegas rezistensia foin tun hosi ai-laran. Iha Lautem dalan pertigaan ba Lospalos,

Com. Ami kuaze nain tolu nulu resin hein refuziadus fila hosi Kupang. Ami tun ho laran hirus, radikal, arogansia. Samurai naruk ida iha hau nia liman, boyoneta komando taka hau nia ulun ne'ebe fuuk komesa naruk hanesan Ernesto Che Guevara.

"Hoi... Milisi... otonomi.... fa'an rai Timor, mauhu sira maka fila ona. Imi sunu ami nia uma, oho ami nia maluk......agora imi han fali ida ne'e....."

Ami hakilar tolok sira rahun didiak. Iha ne'eba laiha lei, satan polisia. Ami halo konforme ami nia hakarak, ami nia jeito, kontenti tanba hetan ona vitoria, lulun tabaku tradisional ne'ebe forte ho suar sai hosi ami nia inus kuak boot.

Maibé, iha trek nia leten ferik ida tauk subar nia oin hosi fatuk. Nia fuu kribun ne'ebe komesa mutin maka anin fulan Novembru hu ba leten, hatudu katak nia ferik ona.

Hau labele imazina, karik ferik ne'e maka oho ema, lori ahi ba sunu ami nia uma, nauk ami niasasan, foti ami nia ropa. Hau senti so maromak de'it maka bele hare, hatene tanba ami hotu halai tauk rona kilat musan subar iha fatuk kuak.

Timor Leste sai ona nasaun, hau muda ona mai Dili buka matenek. Iha dalan ema se halikar malu milisia, otonomia. Hakerek iha barede grafiti se rai hirus se de'it maka liu dana ne'eba. Balun ba hein refuziadus tuda ho fatuk maske barak liu maka ferik, katuas nomos labarik.

Krize 2006 mós mosu, Alfredo sai éroin ba "ema" Loron Monu ne'ebe hakerek iha barede ho hirus kontra Xanana Gusmão. Publiku mós lahatene se mak los no sala. Ema elite hadau malu poder povu maka hadau dalan ba moris. istória nakukun iha 1999 komesa loke fali nia pagina, otonomista hare ita hamnasa hemu kafé ho aifarina da'an iha Kupang.

Antes Mauk Moruk mate, Xanana Gusmão soe nia tempu balun halimar bingo, dasa ho feto iha festa to'o monu ba rai, estrada iha Dili laran komesa mos, polupasaun ne'ebe liu, hasai nia foto, hakerek estatus iha sosial media katak "Xanana Gusmão maka lideransa diak ba nasaun RDTL. Aman ba Timor Lorosa'e". Hatun fali lideransa balun.

Iha loron Falintil semana hira liu ba, Grupu Polisia ho F.FDTL ba aserku eis Komandante FALINTIL Cornelio Gama ho naran famozu L7 iha loron 20 de Agustu iha Fatuhada Dili. Forsa dehan, Matebian Mauk Moruk se subar iha nia uma. Ironiku. Tanba Mauk ne'ebe mate kleur ona dehan se moris. Ia ne'e hatudu katak laiha profesionalizmu iha militar, militar iha atu defende povu la'ós teror fali povu.

Wainhira éroin Timor mate hotu, ita-ho ita se han malu, karik hau sala. Hadau malu poder, osan, oportunidade. Sira nia oan, beioan, beiala se mai hamrik iha estrada hodi luta ba sira nia avo nia klamar katak, ami mak iha direitu hetan ida ne'e. Ami nia aman mak funu nain, imi hotu oportunista, otonomista nia oan. Sunu uma, sunu kareta, halai runguranga buka moris maske sira mesa ema ne'ebe lahatene istória.

Iha 1999, fulan ne'ebe halo ami hirus ho arogansia, hein milisia tuda ho fatuk. Se iha hau nia memoria ne'ebe komesa lakon, iha kareta trek hakerek UNHCR labarik mane ida hateke mai hau nia oin oinseluk. Hau lahatene nia hirus hau ou trista tanba kolega sira komesa tuda ho fatuk, halikar tolok sira rahun didiak.

Liu tinan barak, memoria ne'e sempre iha hau nia kakutak halo hau hakarak hakerek istória kona ba nia.

Sim. Istória nasaun nian dalaruma hanesan músika iha kasete antiku halo ita fuan kanek, hanoin naruk ho triste, espera loron ida naroman mai lalais tanba ita nunka aprende istória nakukun ho diak.

---