La'ós Ha'u Nia Hakarak

CAILØR MEDIA

Foto ilustrasi : www.huffingtonpost.co.uk

---

“Huuumm... huumm.... huumm..... Ha'u halo sala saida ba imi? Tansá imi gosta goja, hamnasa ha'u hodi dehan ha'u ain-kle'uk? Ha'u book imi ga?! Tansá ha'u moris

mai hanesan ne'e?Ha'u mós hakarak hanesan imi. Ba sé loos mak ha'u sei fó sala? Mama, tansá hahoris ha'u ho falta ida hanesan ne'e?”

Ha'u tanis ho lian makaas ba ha'u belun sira ne'ebé gosta hamnasa ha'u.

Ha'u nia naran Bi-Quinta. Ha'u oan ba daruak husi bin alin nain tolu. Ha'u la hatene tansá ha'u moris mai la ho kondisaun fíziku hanesan ho sira. Ha'u hanesan ema fuik ne'ebé hakiak hamutuk ho sira. Ha'u ta'uk atu fihir an iha lalenok tan ha'u hatene momoos katak lalenok nunka bosok saida mak nia leno. Lalenok sai tiha inimigu ba ha'u maibé nia habelun ho ha'u nia bin ho alin.

Ha'u ho alin ikus, eskola hamutuk iha eskola ida. Ha'u tuur iha Quarta classe no Ana iha Segundu Classe.Ami bele eskola hamutuk iha fatin ida maibé ami nunka la'o hamutuk bainhira bá no fila. Loron ida ha'u to'o uluk uma, liu tiha minutu sanulu Ana mós to'o tuir. Nia tama mai ho matan-been halai hasoru Mama.

“Ana, nusa ó tanis” Mama husu ho oin si'ak.

“Ha'u nia kolega sira mak baku” Ana ko'alia ho lian manha halo Mama aumenta hirus. “Sira baku ó tanba saida?” “Sira goza ha'u dehan ha'u nia bin ain-kle'uk, entaun ha'u kaer fatuk tuda sira, fila sira baku lesuk ha'u.”

“Bi-Quintaaaaaaa..... Bi-Quintaaaaaaa” Mama hakilar maka'as hodi bolu ha'u nia naran. “Ó fila eskola la hein ó nia alin, ó la hatene ohin ema baku nia?!!” Mama nafatin ko'alia ho lian maka'as. “Atu hein nia maibé nia haruka ha'u fila uluk”. Ha’u hatán ba Mama lian ta'uk. “Loron seluk labele hanesan ne'e tan. Hein nia mak imi fila hamutuk . La'ós ó mak fila uluk-uluk ona. Ó haree ga lae? Foin lalais karreta soke labarik ne'e. Sai eskola hein ó nia alin, rona ka lae? “Di'ak Mama.”

“Haree hahán iha meza leten ne'e suru ba ó nia alin, imi nain rua han uluk ona”.

Mama ko'alia seidauk hotu Ana korta kedas hodi dehan; “Mama, ha'u lakohi la'o ho nia. La'o mesak de'it mós ema goza tiha ona, sah tan la'o tan ho nia.” “Ana, ó labele ko'alia hanesan ne'e. Biar nia ain-kle'uk maibé nia nafatin ó nia bin, haree ba han ona.”

Ha'u hamriik nonok. Fuan ne'e sente atu monu sai de'it ona husi isin lolon. Ana de'it moe ona la'o ho ha'u, sah tan ema seluk. Hahán ne'ebé ha'u han mós la midar ona iha nanal. Ha'u bele nonok maibé fuan ne'e halerik hela. Ha'u sempre fó sala ba ha'u nia an no mós Mama tan hahoris ona oan aleijadu ida hanesan ha'u.

Domin ne'ebé ha'u simu husi Papa no Mama boot tebes, tansá ha'u nia bin no alin haree ha'u matan ikun? Abui ha'u nia bin boot de'it mós sempre dehan ba ha'u “lalika la'o ho ami, la'o ho ó ne'e só halo moe ami de'it”. Ha'u nonok bainhira sira dehan hanesan ne'e, dalaruma ha'u hanoin la to'o no ko'alia ba ha'u nia an rasik “di'ak liu ha'u mate doke moris la hakmatek loron kalan simu mak lia-fuan.”

Iha kalan ida Papa fila husi nia viajen servisu iha rai li'ur. Papa hola prezente ba ami nain tolu, pasta no sapatu kaduak. Papa ho oin kontente hasai prezente ne'e fahe ba ami ida-idak. Ho hamnasa midar Papa dehan “Aban Papa hakarak imi nain tolu uza pasta no sapatu ne'e.” Abui no Ana nonok de'it no sira halo tuir saida mak Papa haruka tan sira ta'uk Papa atu hirus.

Hanesan baibain ha'u sempre hadeer sedu ajuda Mama prepara matabixu, kalan ne'e ha'u toba ho kontente no hakarak dadeer lalais hodi hatudu ba ha'u belun sira prezente furak ne'e. Matabixu prontu iha meza leten ha’u la'o neineik tama ba hariis fatin, hariis ho hananu kontente.

Bainhira ha'u sai husi hariis fatin, ha'u haree Papa tuur ona iha varada ho nia kafè manas kopu ida. Ha'u hakat tama bá kuartu laran no see tilun hela ba saida mak Mama no Papa ko'alia.

"Ó sosa kaduak ne'e di'ak maibè Ana ho Abui orsida lakohi uza tan hanesan ho Bi-Quinta nian." Mama ko'alia nune'e no liman kaer daudauk ba kopu iha meza leten.

"Ha'u mak hakarak sosa hanesan par sira bele ta'uk malu no respeita malu. Se ha'u hola de'it balu nian, ne'e mòs ladún di'ak. Se hola modelu seluk, orsida ida nia di'ak fali, ida seluk ne'e mòs ladi'ak hotu. Orsida sira bele hirus malu. Di'ak liu kaduak ne'e justu ba sira nain tolu." "Ò halo de'it ba. Labarik nain rua ita ko'alia ba la rona." Mama ko'alia nune'e no dada is maka'as. "Ita labele halo diskriminasaun ba Bi-Quinta biar nia aleijadu. Nia nafatin ita nia oan. Nia iha direitu hanesan ho nia bin no alin. Sè sira eskola, nia mòs iha direitu atu hetan edukasaun ne'ebè di'ak."

Obrigada Papa tanba iha ona ba ha'u bainhira ha'u sente mesak. Ha'u hakat tama kuartu laran ho matan-been hateke ba lalenok hodi dehan "Nai nusa ò husik moris mai aleijadu? Nusa ò la bolu tiha ha'u antes ha'u moris?" Ko'alia nune'e, ha’u kaer ha'u nia ain baku ba didin-lolon.

Ha'u nafatin tanis, hirus tebe-tebes ho ha'u nia moris. Tuur iha simentu leten hateke bà ha'u nia ain ho matan-been. Abui no Ana ne'ebè hamriik iha odamatan kuartu rona ha'u nia halerik hakat mai hodi hakuak ha'u. "Bi-Quinta, ami laiha hanoin atu halo triste, deskulpa se durante ne'e ami halo sala ba ò."

Papa ho Mama ne'ebè tuur iha varada rona ami nain tolu nia tanis hakat mai lalais hodi haree saida mak akontese.

Ana no Abui hakuak metin ha'u no dada ha'u hamriik husi ha'u nia tuur fatin. Papa no Mama nafatin hamriik iha odamatan hodi haree de'it ami nain tolu nia jeitu. Ana nafatin tanis no hakuak ha'u no haktuir nafatin lia-fuan deskulpa. Loron ne'e ha'u ho lian maka'as tanis, la'òs tanba triste maibè tanis tan kontente.

Iha ha'u nia laran dehan "obrigada Papa, ha'u la espera prezente furak ne'ebé Papa fò halo ha'u. Abui no Ana bele simu ha'u nia kondisaun no la moe ona bainhira la'o hamutuk ho ha'u. Ida ne'e hanesan forsa foun ida mai ha'u.

Ha'u sei la moe ona bainhira ema goza dehan aleijadu tan ha'u iha ona ema ne'ebè defende ha'u. Ha'u komprende tansà hau belun sira haree ha'u matan ikun.

Alezadu ne'e la'òs ha'u nia hakarak, tansà imi deskrimina ha'u? Ha'u mòs ema hanesan imi. Iha direitu hanesan mòs imi. Ha'u agradese tan ha'u iha Papa ne'ebè hadomi ha'u, bin alin ne'ebè bele simu ha'u nia kuran no Mama ne'ebè sempre suporta.

Obrigada ba imi hotu nia domin.

Nb: Istòria fiksaun badak ho nia refleksaun didika espesial ba aleijadu sira. Respeita, fò apoiu moral no labele diskrimina sira tan sira mòs ema hanesan ho ita, iha direitu hanesan ba moris. Ba maluk sira ne'ebè hakarak hato'o kritika no sujestaun bele manda ita-boot sira nia komentariu mai email este.amaral8@gmail.com ou bele mos haruka komentariu liuhusi Facebook liu husi Id Este Amaral DF.

Dili, loron-24 fulan-Agustu tinan-2016 Esteviana Maria Celina Amaral de Fàtima